ENGChúng ta thường hỏi học sinh: “Con định thi ngành gì? Con sẽ học ở đâu?” Nhưng ít khi hỏi ngược lại: “Con đưa ra quyết định đó dựa trên điều gì?” Giữa vô số lựa chọn học tập, ngành nghề, mối quan hệ và cả lối sống, học sinh ngày nay đối mặt với vô vàn quyết định từ rất sớm. Nếu không có năng lực đánh giá và lựa chọn phù hợp với giá trị cá nhân, các em rất dễ bị cuốn theo áp lực bên ngoài, lựa chọn mà không thật sự hiểu “tại sao”. Trong mô hình phát triển toàn diện CASEL, đây chính là năng lực thứ năm: Responsible Decision-Making – kỹ năng ra quyết định có trách nhiệm, và cũng là một trong những năng lực khó rèn nhất nếu thiếu người đồng hành đúng cách.
Ra quyết định có trách nhiệm: không phải “đúng” mà là “phù hợp”
Responsible Decision-Making không chỉ là khả năng phân tích lợi – hại hay chọn phương án tốt nhất trên lý thuyết. Nó bao gồm khả năng nhìn nhận toàn cảnh một vấn đề, hiểu được bối cảnh, giá trị, hậu quả của các lựa chọn và dám đưa ra quyết định phù hợp với chính mình – chứ không phải điều người khác kỳ vọng. Nhiều học sinh hiện nay được rèn luyện rất nhiều kỹ năng học tập, nhưng lại thiếu khả năng đứng vững trước lựa chọn cá nhân. Các em có thể giỏi làm bài kiểm tra, nhưng dễ dao động khi phải chọn ngành, chọn nhóm bạn, hoặc nói “không” với điều gì đó đi ngược với giá trị cá nhân.
Vì sao học sinh cần năng lực này từ sớm?
Tuổi thiếu niên là giai đoạn học sinh bắt đầu có nhiều lựa chọn mang tính “thiết kế cuộc đời”: chọn hệ học nào, có nên tham gia CLB này, có nên theo đuổi học bổng kia, hoặc đơn giản là có nên im lặng trong một tình huống bất công. Những lựa chọn nhỏ mỗi ngày sẽ dần định hình tư duy và giá trị sống. Nếu học sinh không được rèn khả năng ra quyết định có trách nhiệm, các em dễ trở thành người thụ động với chính tương lai của mình – luôn chờ người khác nói nên làm gì, hoặc luôn chọn theo số đông để tránh rủi ro.
Tệ hơn, việc thiếu nền tảng giá trị cá nhân có thể dẫn đến những quyết định lệch chuẩn, như chọn ngành học chỉ vì “nghe có vẻ hot”, chọn bạn chỉ vì “sợ bị bỏ lại”, hoặc đồng ý với những điều khiến mình không thoải mái vì “khó từ chối”. Những điều tưởng nhỏ ấy lại tạo thành hệ quả dài lâu – không chỉ ảnh hưởng đến kết quả học tập, mà còn cả sự tự tin và ý thức làm chủ cuộc đời của học sinh.
Mentoring giúp học sinh đưa ra quyết định không chỉ bằng cái đầu, mà bằng cả trái tim
Một mentor tốt không bao giờ nói cho học sinh nên làm gì. Thay vào đó, mentor sẽ hỏi đúng câu hỏi, lắng nghe trọn vẹn và giúp học sinh tự nhìn ra giá trị, động lực, và giới hạn của chính mình. Việc đồng hành 1:1 theo chiều sâu cho phép mentor nhìn thấy hành trình ra quyết định của học sinh: vì sao em lại chọn như vậy? Em có thực sự muốn điều đó? Em sẽ đánh đổi điều gì nếu chọn con đường đó?
Thông qua những buổi trò chuyện đều đặn, học sinh học cách phân tích vấn đề theo nhiều chiều, học cách lắng nghe cả lý trí lẫn cảm xúc, và dần hình thành được la bàn nội tại – một hệ giá trị giúp các em định hướng những lựa chọn quan trọng mà không cần chạy theo đám đông. Đó là năng lực không trường học nào dạy trực tiếp, nhưng lại vô cùng thiết yếu trong thế giới không ngừng thay đổi.
Trưởng thành là khi học sinh biết đứng về phía chính mình
Ra quyết định có trách nhiệm không có nghĩa là luôn đúng. Nó có nghĩa là học sinh sẵn sàng chịu trách nhiệm cho lựa chọn của mình, kể cả khi phải điều chỉnh hay rút lui. Một học sinh biết “làm chủ” quyết định không cần phải chứng minh điều gì với người khác, mà hiểu rõ đâu là giới hạn và điều mình thật sự trân trọng.
Khi học sinh có khả năng này, các em không còn sợ thất bại, bởi mỗi lần lựa chọn sai đều là cơ hội để hiểu bản thân sâu sắc hơn. Và quan trọng hơn, các em biết chọn lựa điều phù hợp – ngành học phù hợp, trường phù hợp, cách học phù hợp, người bạn phù hợp. Chính điều đó làm nên một hành trình học tập và trưởng thành không chỉ bền vững mà còn đầy cảm hứng.
Từ kỹ năng trở thành năng lực sống
Ở Mentors14, chúng tôi không kỳ vọng học sinh đưa ra “quyết định đúng đắn nhất” trong mọi hoàn cảnh. Điều chúng tôi mong muốn là mỗi học sinh biết cách đưa ra quyết định một cách có trách nhiệm – với chính mình, với người khác, và với những điều mình lựa chọn. Không có gì mạnh mẽ hơn một học sinh dám nói: “Đây là con đường em chọn – vì em hiểu rõ vì sao.”
Và hành trình rèn luyện điều đó bắt đầu từ một mối quan hệ: một người mentor thật sự quan tâm, lắng nghe và kiên trì đồng hành.